Ил уһаарыы: Хаҥалас уонна Ньурба Саталарын уустара тимири уһаардылар
1-кы Малдьаҕар күнүгэр Ньурба улууһуттан 4 бастыҥ Сата уустара 10 киилэлээх бэйэлэрин рудааларын илдьэ кэллилэр. 2016 сыллаахтан Сата уустара тимири уһааран саҕалаабыттара, бу 7 сыл устата кинилэр тимиртэн туох оҥоһуллан тахсарын барытын оҥорон, киэҥ эйгэҕэ норуот биһирэбилин ылан тураллар. Билигин Сата уустара түмсүүгэ 12 уус дьарыктанар. Оттон Хаҥаластар Буотама сириттэн сата тааһын ылаллар. Бу курдук тэҥҥэ уһааран икки Хаҥаластар иллэрин бөҕөргөтөр сыаллаах тэрээһин ыытылынна.
Серафим Винокуров, Ньурба улууһун Хаҥалас нэһилиэгин баһылыга: «Хаҥалас улууһугар аймахтыы сыһыаммытын бөҕөргөтө кэллибит. Ол курдук манна сата дьоно, сата норуота диэннэр олороллор. Онтон биһиги хаҥаласпыт нэһилиэгэр Сата сирэ, Сата түбэтэ, Сата дэриэбинэтэ диэн баар. Сата былыр-былыргыттан тимир уустара уутуйан олорбут сирдэрэ буолар».
Уһаарыы төрдө таас хомуйуутугар сытар. Бастаан саас Бүлүү өрүс уҥуор тахсан таас хомуйаллар. Ол кэннэ үлтүрүтэн сымнаабытын кэннэ, хабаан диэн дьаама хаһан куталлар уонна таас үрдүгэр хаппыт тиит маһы кэрдэн аҕалан уматаллар. Ол хабаантан 12 куул кэллэҕинэ, биир уһаарыыга толору тиийэр диэн буолар. Сиидэлэнэн бэлэм буолбутун кэннэ уустар оһох туппутунан бараллар, билиҥҥи үйэҕэ туойтан эрэ буолбакка, умайбат кирпииччэнэн эмиэ оҥоруохха сөп диэн этэллэр.
Ариан Афанасьев, Ньурба улууһун уустарын түмсүүтүн бэрэссэдээтэлэ: «Температуратын таһааран баран рудааны уһаарар оһоххо кутабыт. 15 мүнүүтэ буола буола бастаан киилэлиинэн эбэбит уонна чоҕунан сабан иһэбит. Онтон кэлин балтараалыы киилэни кутабыт. Сүрүннээн 30 киилэлиинэн биһиги уһаарабыт».
Уһаарыы бастыҥ көрдөрүүтэ - 30 киилэ тимир рудааны куттахтарына 6-7 киилэни, оттон 40 киилэттэн 10-12 киилэ болгуону ылыы буолар. Ол да буоллар тимири уһаарыы айылҕаны кытта быһаччы ситимнээх, халлаан куйааһа, тыала, ардаҕа барыта болгуо этэҥҥэ уһаарыллан тахсарыгар улахан оруоллаах.
Борис Григорьев, тимир ууһа: «Өрүс биэрэгэ уулаах дьылга сиҥнэн түһэр. Дьэ оччоҕо онтон тимирдээх таастары талан ылабыт».
Саха төрүт тааһын, болгуону бүтэһигин 1940 сыллаахха уһаарбыттара, ол кэннэ ону сатыыр уустар кырдьан ити билии, баай уопут кэнчээригэ бэриллибиккэ хаалар. Ону билигин икки сата уустара саха төрүт үгэһин сөргүтүүтүнэн дьарыктана сылдьаллар. Кэлии тимири буолбакка, бэйэ тимириттэн саха туттар малын оҥордоххо, култуураҕа, норуот дириҥ баай устуоруйатыгар сүгүрүйэрбитин көрдөрөбүт диэн бэлиэтииллэр.
Александр Данилов, тимир ууһа: «Буотамаҕа тахсан таас хомуйан киирбиппит. Ньурбаттан Сата Уустара анаан-минээн кэллилэр. Онон икки улуус тимирдээх тааһын холбуу уһаара сылдьабыт».
Хаҥаластар сыдьааннара Бүлүү сүнньүнэн Ньурба сиригэр баран, бэйэлэрин төрүт дьарыктарын, оннооҕор сирдэрин аатын илдьэ сылдьалларын Ньурба Хаҥаластара туоһулууллар. Көрдөрүүгэ Ньурба улууһун уустара саха быһаҕын, хомуһун, батыйатын уонна да атын саха туттар малын туруордулар.
Зинаида Анисимова, Хаҥалас нэһилиэгин В.А. Петрова аатынан кыраайы үөрэтэр түмэлин дириэктэрэ: «Биһиги түмэлбит үс салаалаах. Онтон саамай улахана Сата Уустара диэн. Быыстапка туруордубут “Сата Уустара” диэн уонна туойтан оҥоһуктар, нэһилиэкпит туһунан кинигэлэр быыстапкаларын олохтоохтор дьүүллэригэр турда. Онон манна кэлэн олук охсон, салгыы үлэ барыаҕа диэн эрэллээх сылдьабыт».
Халлаан хараҥарыыта болгуо тимир оһох айаҕынан сүүрэн таҕыста. Дьиҥнээх саха тимирин ылыы элбэх үлэттэн кэлэрин көрөн, олохтоохтор сөхтүлэр.
Саха киһитэ тыйыс тымныыга олоҕун оҥостон олороругар уус киһи киниэхэ чугас доҕоро буолар. Туттар малын, сэбин-сэбиргэлин барытын ууска оҥорторон, баччаҕа диэри саха норуота саргыланан кэллэ.
