ИГИ-гэ аһаҕас аан күннэрэ

Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсаннаах омуктар кыһалҕаларын института олохтоохторго аһаҕас аан күнүн ыытта. Бу күн ыалдьыттар институт үлэтин, кыраайы үөрэтиигэ киэҥ эйгэҕэ биллэр үлэлэр ааптардарын, история билимин дуоктардарын ер сыллаах чинчийбит бырайыактарын билистилэр. Институтка күн бүгүн 200-чэкэ киһи араас хайысханан үлэлиир.

Розалия Бравина, история билимин дуоктара, профессор: «Саамай улахан салаабыт – тыл, саха тыла уонна аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар тыллара. Маны сэргэ история, этнография, археология, социология. Ол аата гуманитарнай наукалар бары. Археологтар бу экпедицияттан саҥа кэлэн турабыт. Быйыл элбэх үлэ үлэлэннэ. Историктар эмиэ Өлөөнүнэн эҥин сылдьан кэллилэр. Ол аата биһиги туох баар Саха сирин биир да муннуктарын көтүппэккэ үөрэтэбит».

Бу күн институт иһинэн үлэлиир Георгий Башарин аатынан Саха сирин академическай билимин түмэлин билиһиннэрэр экскурсия тэриллиннэ. Түмэлгэ бастакы учуонайдар, суруйааччылар, олоххо киллэрбит үлэлэрин кэпсиир экспонаттар көрдөрүүгэ тураллар. Алена Кононова бииргэ үөрэнэр оҕолорун кытта 10-ча буолан кэлбиттэр. Кини “Саха кэскилэ” диэн бастакы научнай уопсастыба уонна саха омугун суругун-бичигин кэмитиэтэ хайдах тэриллибитин сэнээрэн истибит. 

Алёна Кононова, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ 2-с кууруһун устудьуона: «Бастакы учуонайдар интернет суох кэмигэр хас биирдии улууһу хабан туран хайдахтаах курдук киэҥ үлэни оҥорбуттарыттан киһи эрэ сөҕөр. Барытын биһиэхэ, ыччакка тириэрдэр туһуттан үлэлээтэхтэрэ. Кинилэр үлэлэрин көрөн салгыы науканы өссө үлүһүйэн туран чинчичйэргэ дуоһуйуу ылаҕын».

Маны тэҥэ ыалдьыттар Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытын академическэй картотекатын көрдүлэр. Бу 70-с сыллартан саҕаланан билиҥҥэ диэри байытыллан турар 3 мөлүйүөнтэн тахса тыллаах картотека буолар. Людмила Аммосова институтка үлэлээбитэ 39 сыл буолбут, оттон картотеканы салайбыта 20-с сыла. Онон хас биирдии тыл быһаарыытын, ханна суруллан, хараллан сытарын билэр.

Людмила Аммосова,  Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларын үөрэтэр институт бэтэрээнэ: «Холобура, хантаҕар диэн тылтан  ханты диэн тылга диэри саҥаттан саҥа тыллар угуллан иһэллэр. Ити курдук хаста да төхтөрүйэн сааһылаан, наардаан, суолталарынан арааран дьааһыктыыбыт».

15 туомнаах төрөөбүт тыл баайын түмпүт, кини сүмэтин, дэгэтин көрдөрөр тылдьыт бу картотека үлэтэ буолар. Тылдьыкка барыта 80 тыһыынча тыл быһаарыыта нууччалыы, сахалыы тылынан киирбитэ. Итиэннэ саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьыта электроннай сыыһыарыыланна. Билигин институт үлэһиттэрэ саҥа улахан бырайыакка үлэлииллэр. Ол курдук Монголлуу, нууччалыы уонна сахалыы тылдьыты оҥоро сылдьаллар. Билигин тылдьыты хомуйуу, чинчийии, тэнҥээн көрүү үлэтэ барар. Тылдьыт 2025 сылга тахсыахтаах.

Евдокия Афанасьева, Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларын үөрэтэр институт саха тылын салаатын  научнай үлэһитэ: «Биллэн турар, саха тыла түүр тыла олохтоох ол эрээри 30% монгуол тыла ылар диэн ааҕыллан турар. Тэҥнээн көрүүгэ үлэлиир олус интэриэһинэй эбит. Бу үлэ бүттэҕинэ туох баар монгуолу кытта сибээстээх тыллары барытын хомуйуохтаахпыт уонна ааҕан таһаарыахтаахпыт».

Маны сэргэ институт балаҕаныгар оскуола оҕолоругар Былатыан Ойуунускай 130 сылыгар анаан "Мин Ойуунускайым" диэн тиэмэлээх билии-көрүү оонньуута ыытыллынна. Барыта аһаҕас аан күнүгэр 200-тэн тахса киһи кыттыыны ылла.