Баай историялаах Ньурба Хаҥалаһын түмэлэ.

Түмэл научнай үлэһитэ Саргылаана Иванова тэриллиэхтэриттэн үлэлиир. Онон хас биирдии экспонат историятын эҥкилэ суох билэр. Музейга диэн анаан-минээн сэби-сэбиргэли хомуйуу олохтоох оскуола, энтузиаст учууталлар салалталарынан 80-с  сылларга саҕаламмыта. оскуола иһигэр кыра түмэл олохтоммута. Кэлин 2012 сыллаахха нэһилиэк туһунан түмэл дьиэлэнэр.

Саргылаана Иванова, Хаҥаластааҕы В.А.Петрова аатынан кыраайы үөрэтэр түмэл научнай үлэһитэ: «Оскуолаҕа миэстэ суох буолан ыһыллан хаалбыт этэ. Ол кэннэ хомуйан ыламмыт хаттаан үлэлэттибит. Олохтоохтор биһиэххэ төһүү күүс буолаллар. “Подари музею экспонат” диэн сылын аайы акция ыытабыт.Онно сүрдээҕин аҕалаллар».

Хаҥалас Ньурба кырдьаҕас нэһилиэгэ. Москватааҕы архыыпка харалла сытар дөкүмүөн туоһулуурунан нэһилиэк төрүттэммит сыла 1720 сыл. Ол кэмтэн ыла историяны кэрэһэлиир араас тэрил, мал-сал, иһит-хомуос баччаааҥҥа диэри мунньуллан кэллэ. Бүгүҥү күҥҥэ музей 2000 экспонаттаах. Түмэл экспозицията хас даҕаны салааҕа арахсар. Нэһилиэк историята, кыраайы үөрэтэр саала, Сата уустарын хоһо уонна бөдөҥ общественнай деятель Варвара Андреевна Петроваҕа аналлаах салаа.

Хаҥалас  9 көлүөнэ тимир уустара олорбут нэһилиэгинэн киэҥник биллэр. Онон Сата уустарын хоһо түмэл биир баай ис хоһоонноох салаата. Манна уустар историяларыттан саҕалаан тимири уһаарыы хас биирдии кэрдииһэ арылхайдык көрдөрүллэр. Туттулла сылдьыбыт сэп-сэбиргэл оччотооҕу кэми кэрэһэлииллэр. Хас биирдии экспонат ураты хатыламмат историялаах. Онтон Арыйаан Уус оҥоһуктара ол кэмтэн ыла төрүт үгэс сүппэтэҕин, сайдыы утумнаахтык барарын туоһулууллар. 

Саргылаана Иванова, Хаҥаластааҕы В.А.Петрова аатынан кыраайы үөрэтэр түмэл научнай үлэһитэ: «Түмэлгэ күөрт арааһа көрдөрүүгэ турар. Холобура, икки камералаах улахан уонна биирдии камералаах кыралар. Былыр Хаҥаластан Өҥөлдьө диэн нэһилиэккэ уустар көһөн барбыттар. Кинилэр тутта сылдьыбыт күөртэрэ билигин биһиги музейбытыгар кэлэн турар. Олохтоох миэстэтигэр, дойдутугар кэлэн турар”. 

Түмэл араас бырайыактары олоххо киллэриинэн утумнаахтык дьарыктанар. Бу суорунаҕа үйэттэн ордук буолан баран хаттааан бурдук тардыллыбыт. "Алгыс" дьахталлар түмсүүлэрэ "Сэлиэһинэй - олох төрдө" диэн бырайыагынан түмэли кытта бииргэ үлэлэһэллэр.

Саргылаана Иванова, Хаҥаластааҕы В.А.Петрова аатынан кыраайы үөрэтэр түмэл научнай үлэһитэ: « Быйыл үһүс сылбытын ыһабыт. Онтон кыһын лэппиэскэлээн оҕолорбутугар сиэтэбит, саламааттыыбыт. Кинилэр манна өбүгэлэрэ хайдах бурдугу ыһан, хайдах бурдугу тардан олорбуттарын билсэллэр”. 

Түөрт улуус баһылыгынан үлэлээбит чаҕылхай салайааччы  Варвара Петрова олоҕун бу хос толору арыйар. Толору диэн тыл манна тоҕоостоох. Тоҕо диэтэххэ Варвара Андреевна олоҕун үлэҕэ анаабыт, ирдэбиллээх салайааччы быһыытынан дьоҥҥо - сэргэҕэ биллэр. Онтон түмэл долбуурдара кинини атын өттүттэн арыйаллар. Ити курдук баай историялаах түмэл сыллата кэҥиир, олохтоохторго, ыалдьыттарга  интэриэһинэй бырайыактары  олоххо киллэрэр.