Килиимэт кэмпириэнсийэтэ икки сылга биирдэ ыытыллыа

Килиимэт уларыйыытыгар уонна ирбэт тоҥу харыстааһыҥҥа научнай практическай кэмпириэнсийэ буолан ааста. Тэрээһин түмүгүнэн Күнү-дьылы уонна тулалыыр эйгэни кэтээн көрөр федеральнай сулууспа, Саха өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбата, Сибиирдээҕи Россия наукатын академията, Саха өрөспүүбүлүкэтин наукатын академията уонна Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет  бииргэ үлэлэһии туһунан сөбүлэҥ түһэристилэр.

Килиимэт уларыйыыта наука чахчытыгар. Учуонайдар ирбэт тоҥ кээһэниитин билиҥҥи туругун үгүс сыллаах чинчийиилэригэр олоҕуран иһитиннэрэллэр. Кэмпириэнсийэҕэ барыта 500 тахса Россия уонна тас дойду учуонайдара кытталлар. Хас дакылаат аахпыт кыттааччы сылыйыы ирбэт тоҥҥо дьайыытын холобурдуур.

Александр Федоров, Ирбэт тоҥу чинчийэр институт дириэктэрин солбуйааччы: "Термокарст диэн саамай улахан кээһэниибит. Муустаах сирдэрбитигэр сир дьөлө түһүүтэ, биһиги кээмэйдиирбитинэн, муҥутаан сылга 25 сантымыатырга түһэр. Ити улахан көрдөрүү. 30 сылы быһа түстэҕинэ 6 миэтэрэни түһэр. Итинник дьайыылар бара тураллар. Итини биһиги үөрэтэбит".

Учуонайдар ааҕыыларынан бүтэһик 30 сылга салгын температурата 1.5 кыраадыһынан Саха сиригэр тахсыбыт. Онон эрдэттэн кэтээн көрүү, чинчийии үлэтэ өссө күүһүрүөхтээҕин уонна бу кыһалҕаны хаарыйааччылар бары түмсүөхтээхтэрин ыйдылар.   

Николай Находкин, РОССОЮЗСПАС Саха сиринээҕи салаатын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ: "Хотугу океаммыт икки ый курдук тыһыынчанан килэмиэтир мууһа суох. Аны онно сейсмическэй хамсааһын күүһүрэ турар. Ол иһин чинчийиилэри, кэтээн көрүүнү ыытыахха наада. Баҕар долгун тахсыан сөп диэн".  

Ирбэт тоҥ ириитин боппуруоһа Кытай, Монголия уонна Индия дойдуларын эмиэ күүскэ долгутар. Онон уопут атастаһыы аан дойду таһымнаах тэрээһин биир соруга. 2025 сылга диэри Арктикаҕа 140 кэтээн көрөр пуун тутуллара былааннанар.

Чжан Цзыфен, Харбиннааҕы технология институтун дириэктэрин солбуйааччы: "Аан дойду сылыйыыта бүтүн сир  эклогиятыгар дьайар. Холобура, улахан силлиэлэр ириэрии түмүгэ буолуохтарын сөп. Онтон биһиги сүрүн сорукпут чинчийиилэри ыытан ирии барар түрүөтүн быһаарыахтаахпыт".

Биллэн турар, этиллибит уларыйыылар  экономика, инфраструктура, социальнай эйгэ сайдыытыгар уонна нэһилиэнньэ олоҕун хаачыстыбатыгар дьайаллар. Онон ирбэт тоҥҥо турар Сахабыт сиригэр науканы сэргэ килиимэт дьайыытын тохтотуу үлэтэ сэргэ барар. Маныаха Хотугулуу - Илиҥҥи федеральнай университет иһинэн  ыччат лабораторията холобур буолар. Манна сыбаайа ирбэт тоҥҥо туруутун суоттаан, тоҥоруу кээмэйин ааҕан биэрэр анал бырагыраамма оҥоһуллан бүтэһик бэрэбиэркэтин ааһар. Саҥа айыы кэмпириэнсийэ иитинэн быыстапкаҕа көрдөрүүгэ турда. 

Сергей Степанов, ХИФУ иһинэн ыччат лабораториятын салайааччы: "Дьокуускайга дьиэлэр хайдыылара сир ирэн тахсыталыыллар. Ону биһиги суоттаан биэриэхпитин сөп уонна сылыктааһыны оҥоробут. Ханан, хайдах, төһө күүскэ тоҥоруохха сөбүн быһаарабыт".

Килиимэт уларыйыыта аныгы кэм биир саамай тынаан турар кыһалҕата. Ол иһин киһи аймах бастыҥ билиитин, өйүн-санаатын түмэр  тэрээһини икки сылга биирдэ ыытыахха диэн быһаарыныы ылылынна.